Budama ağaç ve çalılardaki bazı dalların, bitki üzerinde olmasını istemediğimiz kısımlarının kesilmesi ve uzaklaştırılması işlemidir. Budama, ağacın sağlığı ve formu için mutlaka yapılması gereken bir bakım tekniğidir. Budama bir güzelleştirme işidir. Budama ile bitki daha sağlıklı ve daha güzel formlu hale gelir. Budama, doğal budanma ve yapay budama olmak üzere ikiye ayrılır.
Doğal budama: Sık yetiştirilen ağaçların alt dallarının ışık alamaması, ışık azlığı nedeniyle ölmeleri ve gövdeden belirli bir zaman içerisinde kendiliğinden ayrılması olayıdır. Işık isteği yüksek olan türlerde doğal dal budanması hızlı gerçekleşir. Yarı gölge (Ladin gibi) ve gölge (Göknar gibi) ağaçlarda ise bu doğal budanma son derece yavaş, uzun yıllar içinde gerçekleşir. Sık yetiştirilen tüm ağaç topluluğunda, ışık durumuna göre doğal budanma hızlı veya yavaş olur ama her türde, ister ağaç olsun ister çalı olsun mutlaka olur. Münferit (Soliter) yetiştirilen ve ışık isteği yüksek olan bitkilerde bile ağacın alt dallarını yaşatmak zordur. Örneğin fıstık çamı ışık isteği çok yüksek bir türdür. Fıstık çamı soliter yetiştirilse bile orta ve ileri yaşlarda alt dallarını kaybeder ve tepesi şemsiye şeklini alır.
Yapay budama: Ağaç ve çalılarda dalların insan müdahalesi sonucu kesilerek uzaklaştırılmasıdır. Bu budamada ışık azlığı sonucu ölmüş dalların kesilmesine kuru budama, canlı dalların kesilmesine ise yeşil budama denir. Kuru budama bitki için aktif bir etkisi (büyüme ve gelişme sürecine doğrudan etkisi) olmayan budamadır. Yeşil budama ise bitki için aktif etki yapan bir budamadır. Canlı dalların kesilmesi sonucu gövdede, dal kalınlığına bağlı olarak küçük veya büyük bir yara oluşur. Bu yara yeri ağaca girmesi muhtemel böcek ve mantarlar için kullanışlı bir kapı demektir. Bu nedenle dikkatli yapılması gereken bir iştir. Bazı ibreli ağaçlar yeşil budamadan çok zarar görür. Yapraklı türlerde ise kesilen yara izlerinde kambiyum tabakası kolayca kallus oluşturarak yara tomurcukları yapar ve yarayı daha kolay onarır ve yara tomurcuklarından da sürgünler verir. Bu nedenle genel olarak geniş yapraklı türler budamaya iyi gelir ancak ibreliler budanmaz denilir. Gerçekten çam, ladin, göknar, sedir gibi ibreli türler genel olarak budanmazlar. Aslında coniferlerden serviler (cupressus), yalancı serviler (chamaecyparis), mazılar (thuja) ve ardıçlar (juniperus) dışında kalanlar budamaya karşı hassas olan, budamadan zarar gören türlerdir.
Kuru budama, ibreli veya yapraklı türlerde ayrım yapmadan her türe uygulanabilir. Buna karşın yeşil budamanın ibrelilerde dal çapı 1-2cm olması halinde yapılması kabul edilir, ancak daha kalın dallar prensip olarak budanmamalıdır. İbreli türler kesilen yerlerden yara tomurcuğu yaparak sürgün vermediği için kesilen dalların kendini yenilemesi ve bununla birlikte gövdenin kendini onarması çok güçtür.
Budamanın amaçları:
- Hastalık durumunda budama
- Kök ve gövde dengesi için budama
- Büyümeyi hızlandırmak amacıyla budama
- Form verme amacıyla budama
- Çiçeklenme durumu için budama
- Özel amaçlı budama (topiary- bonsai)
Hastalık durumunda budama: Daha önce de belirtildiği gibi meşe, gürgen, kestane gibi yapraklı türlerin neredeyse tamamı çok kolay sürgün verirler. Bu tarz hastalanan ağaçlarda virüs, bakteri, mantar ve böceklere karşı biyolojik ve kimyasal yöntemlerle mücadele de yapılmakla birlikte, budama da önemli bir bakım tedbiridir. Yapraklı ağaç türlerinde yaşamın sürebilmesi için hem kütükte hem de kökte uyuyan tomurcuklardan, ayrıca kambiyum tabakasının yaralanması sonucunda oluşan yara tomurcuklarında yeni sürgünler oluşarak ağaç yaşamını sürdürebilir. Budama, hastalık ve ölümlerde başvurulabilecek önemli bir bakım tekniğidir.
Kök ve gövde dengesi için budama: Kök gövde dengesi bozulan ağaçlarda tepe budaması önemli bir bakım tekniğidir. Kanal açma, yol geçirme veya toprak tesviyesi yapma, istinat duvarı çekme, teras oluşturma gibi nedenlerle bir ağacın kökü zarar görürse veya herhangi bir nedenle ağacın kökünün bir kısmı yok olursa bu ağaç eskisi kadar kökleri ile tepesine, yapraklara su ve besin maddesi gönderemez ve ağacın tepesinde kurumalar başlar. Bu durumda, yani ağacın kökünden bir kısmı kaybetmesi durumunda kök- gövde dengesi bozulur. Dengenin yeniden oluşturulması için ağacın tepesinden bazı dallar kesilerek ( yani tepe budaması yapılarak) bozulan kök- gövde dengesi yeniden sağlanır ve ağacın hayatı kurtarılır.
Büyümeyi hızlandırmak amacıyla budama: Bunun için yapraklı ağaç türlerinde tepede budamalar yapılır. Sık tepeli ağaçlarda sürgünlerin ve dalların bazıları kesilir ve tepe içine ışık girer, ağaç tepesi seyreltilir, kalan dallar ve sürgünler daha hızlı bir büyüme yapar. Ancak bu budama şeklinde hangi dal ve sürgünlerin kesileceği ve hangilerinin bırakılacağı teknik bilgi ister. Tepe budaması ve seyreltme ağaç tepesinde simetriyi sağlayacak şekilde yapılmalıdır.